อวเสสํ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ สพฺพมฺปิ วิญฺญาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ ปฏฺฐานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น ตํ อารภามฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จฯ สุตฺเต หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธาฯ ยุตฺติโต ปน –

จิตฺตเชน หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ;

อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส, วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิติฯ

จิตฺเต หิ ปสนฺเน อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทิฏฺฐานิฯ ทิฏฺเฐน จ อทิฏฺฐสฺส อนุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเฐน จิตฺตชรูเปน อทิฏฺฐสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺสาปิ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานสฺเสว วิญฺญาณปจฺจยตา ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1.53, 419) อาคตาติฯ เอวํ ปจฺจยนยโต เปตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ

เอตฺถ จ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ, น สตฺโต, น โปโส; ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ โหตีติฯ

วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปปทนิทฺเทโสฯ

สฬายตนปทนิทฺเทโส

[229] นามรูปปจฺจยา สฬายตนนิทฺเทเส –

นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;

กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโยฯ

ยญฺเหตํ สฬายตนสฺส ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน สกสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน ‘‘นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูป’’นฺติ เอวํ กเตกเสสํ ‘‘ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตน’’นฺติ เอวํ กเตกเสสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป นามเมว ปจฺจโยฯ ตญฺจ ฉฏฺฐายตนสฺเสว, น อญฺญสฺสฯ ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ หิ อพฺยากตวาเร วกฺขติฯ อิธ สงฺคหิตเมว หิ ตตฺถ วิภตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโตฯ ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อญฺญถาฯ สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวีภาวตา ปจฺจยนยสฺมิญฺเญว อาวิภวิสฺสติฯ ตสฺมา –

ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;

ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เนยฺยํ วิภาวินาฯ

ตตฺรายํ อตฺถทีปนา –

นามเมว หิ อารุปฺเป, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ปจฺจโย สตฺตธา ฉฏฺฐา, โหติ ตํ อวกํสโตฯ

กถํ? ‘ปฏิสนฺธิยํ’ ตาว อวกํสโต สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติฯ ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ

‘ปวตฺเต’ปิ วิปากํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติฯ อิตรํ ปน อวกํสโต วุตฺตปฺปกาเรสุ ปจฺจเยสุ วิปากปจฺจยวชฺเชหิ ฉหิ ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติฯ ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ

อญฺญสฺมิมฺปิ ภเว นามํ, ตเถว ปฏิสนฺธิยํ;

ฉฏฺฐสฺส อิตเรสํ ตํ, ฉหากาเรหิ ปจฺจโยฯ

อารุปฺปโต หิ อญฺญสฺมิมฺปิ ปญฺจโวการภเว ตํ วิปากนามํ หทยวตฺถุโน สหายํ หุตฺวา ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส ยถา อารุปฺเป วุตฺตํ ตเถว อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ อิตเรสํ ปเนตํ ปญฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาต นิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจโย โหติฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อญฺญถาปิ ปจฺจโย โหติฯ ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺเตปิ ตถา โหติ, ปากํ ปากสฺส ปจฺจโย;

อปากํ อวิปากสฺส, ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโยฯ

ปวตฺเตปิ หิ ปญฺจโวการภเว ยถา ปฏิสนฺธิยํ, ตเถว วิปากนามํ วิปากสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติฯ อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺฐสฺส อวกํสโตว ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ฉธาว ปจฺจโย โหติฯ วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพฯ

ตตฺเถว เสสปญฺจนฺนํ, วิปากํ ปจฺจโย ภเว;

จตุธา อวิปากมฺปิ, เอวเมว ปกาสิตํฯ

ตตฺเถว หิ ปวตฺเต เสสานํ จกฺขายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ จกฺขุปฺปสาทาทิวตฺถุกมฺปิ อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติฯ ยถา จ วิปากํ, อวิปากมฺปิ เอวเมว ปกาสิตํฯ ตสฺมา กุสลาทิเภทมฺปิ เตสํ จตุธา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ตาว นามเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ โหติ, ตถา เวทิตพฺพํฯ

รูปํ ปเนตฺถ อารุปฺป-ภเว ภวติ ปจฺจโย;

น เอกายตนสฺสาปิ, ปญฺจกฺขนฺธภเว ปนฯ

รูปโต สนฺธิยํ วตฺถุ, ฉธา ฉฏฺฐสฺส ปจฺจโย;

ภูตานิ จตุธา โหนฺติ, ปญฺจนฺนํ อวิเสสโตฯ

รูปโต หิ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติฯ

จตฺตาริ ปน ภูตานิ อวิเสสโต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส วเสน ปญฺจนฺนมฺปิ จกฺขายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติฯ

ติธา ชีวิตเมเตสํ, อาหาโร จ ปวตฺติยํ;

ตาเนว ฉธา ฉฏฺฐสฺส, วตฺถุ ตสฺเสว ปญฺจธาฯ

เอเตสํ ปน จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ อตฺถิอวิคตอินฺทฺริยวเสน รูปชีวิตํ ติธา ปจฺจโย โหติฯ

‘อาหาโร จา’ติ อาหาโร จ อตฺถิอวิคตอาหารวเสน ติธา ปจฺจโย โหติฯ โส จ โข เย สตฺตา อาหารูปชีวิโน, เตสํ อาหารานุคเต กาเย ปวตฺติยํเยว, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ตานิ ปน ปญฺจ จกฺขายตนาทีนิ ฉฏฺฐสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณสงฺขาตสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ ฐเปตฺวา ปน ปญฺจ วิญฺญาณานิ ตสฺเสว อวเสสมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺจธา ปจฺจโย โหติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํฯ เอวํ รูปเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ยถา จ โหติ ตถา เวทิตพฺพํฯ

นามรูปํ ปนุภยํ, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;

ยถา จ ตมฺปิ สพฺพตฺถ, วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินาฯ

เสยฺยถิทํ – ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปญฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ ฉฏฺฐายตนสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ ปจฺจโย โหตีติ อิทเมตฺถ มุขมตฺตํฯ วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติฯ

นามรูปปจฺจยา สฬายตนปทนิทฺเทโสฯ

ผสฺสปทนิทฺเทโส

[230] สฬายตนปจฺจยา ผสฺสนิทฺเทเส –

ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;

วิญฺญาณมิว พตฺติํส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เตฯ

‘สงฺเขปโต’ หิ ปาฬิยํ จกฺขุสมฺผสฺโสติ อาทโย ฉเฬว ผสฺสา อาคตาฯ วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากาติ ทส, เสสา พาวีสติ โลกิยวิปากวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิญฺญาณมิว พาตฺติํส โหนฺติฯ ยํ ปเนตสฺส พาตฺติํสวิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํฯ ตตฺถ –

ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ, จกฺขาทิํ พาหิเรหิปิ;

สฬายตนมิจฺฉนฺติ, ฉหิ สทฺธิํ วิจกฺขณาฯ

ตตฺถ เย ตาว ‘‘อุปาทินฺนกปวตฺติกถา อย’’นฺติ เอกสนฺตติปริยาปนฺนเมว ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ทีเปนฺติ, เต ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ปาฬิอนุสารโต อารุปฺเป ฉฏฺฐายตนญฺจ อญฺญตฺถ สพฺพสงฺคหโต สฬายตนญฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขาทิํ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติฯ ตญฺหิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺเตฺวว สงฺฆํ คจฺฉติฯ เย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺติ, ปจฺจยํ ปน ภินฺนสนฺตานมฺปิ, เต ยํ ยํ อายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ตํ สพฺพํ ทีเปนฺตา พาหิรมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ตเทว ฉฏฺเฐน สห อชฺฌตฺตํ พาหิเรหิปิ รูปายตนาทีหิ สทฺธิํ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติฯ ตมฺปิ หิ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนญฺจ สฬายตนนฺติ เอเตสํ เอกเสเส กเต สฬายตนนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

เอตฺถาห – น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ, นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา, อยญฺจ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ เอโกว วุตฺโต, โส กสฺมาติ? ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – สจฺจเมตํฯ สพฺเพหิ เอโก เอกมฺหา วา สพฺเพ น สมฺโภนฺติ, สมฺโภติ ปน อเนเกหิ เอโก; ยถา จกฺขุสมฺผสฺโส จกฺขายตนา รูปายตนา จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตา มนายตนา อวเสสา สมฺปยุตฺตธมฺมายตนา จาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพํฯ ตสฺมา เอว หิ –